Chúng tôi rất tiếc là không có trong tay tài liệu đáng tin cậy nào để trả lời thỏa đáng được nghi vấn này. Chỉ biết một điều là cây mai vàng việt nam được trồng tại nước ta lâu đời rồi, và hàng nghìn đời nay cha ông ta đã xem màu vàng tươi tắn của hoa mai tượng trưng cho sự thịnh vượng, hạnh phúc và may mắn nên mới dùng hoa mai vào việc chưng cúng trên bàn độc thánh sư trong dịp tết Nguyên đán, thiên nhiên với màu hoa mai nở. Cái tục lệ này vẫn còn truyền lại cho đến tận ngày nay.
Chỉ những chi tiết ấy thôi cũng đủ cho ta thấy cây mai vàng được ông bà ta trồng từ lâu đời.
Do mai vàng là loài hoa quí, không những quí bởi sắc vàng của hoa ranh con, tươi tỉnh, mà trong Kinh Thi, bộ sách quí của Trung Hoa do đức Khổng Tử san định cũng khen là giống cây có tiết toá trong lành, hiên ngang tắm gió gội sương giữa trời băng giá, sánh ngang với tùng, bách. Triết lý của nho giáo xem mai mang khí phách bất khuất của người anh hùng. Còn trong Lão giáo thì tôn mai lên hàng vũ trụ luận, cho là do khí âm dương kết hợp mà thành...
Cũng như chúng ta ngày nay, người xưa cũng rất say mê trồng mai. Nhưng có phổ thông người muốn biết công nghệ trồng mai của người xưa có khác xa với cách trồng của người thời nay không? Đấy là nghi vấn lý thú, chúng ta cộng Nhận định xem sao...
Cách trồng mai của người xưa:
Ngày xưa nước ta chuyên về nông nghiệp; tuy đất rộng người thưa, và tuy cây mai được xem là loài cây quí (hoa dùng vào việc thờ cúng) nhưng thực tế nó không phải là giống cây lương thực như lúa, bắp, khoai, đậu nên ông bà chỉ sử dụng những khoảnh đất đầu thừa cuối thẹo trong vườn để trồng vào ấy một vài gốc mai vàng để tới tết có hoa bác cúng khỏi phải đi xin người nào. Còn những thửa đất mỡ màu thì họ sử dụng vào việc trồng lúa, bắp, khoai, đậu để có lương thực mà ăn.
ấy là quan niệm đơn giản nhưng mang tính thực tế, thực dụng chủ nghĩa của đại phần nhiều người xưa. Họ là những người nghèo, nói quanh nói quẩn năm đầu tắt mặt tối chân lấm tay bùn làm việc quần quật ở ngoài đồng để kiếm cái ăn. Năm nào thời tiết tiện lợi được mùa thì nhà nhà phong túc. Ngược lại những năm bị thất bát thì nhà nhà đói kém, tới bữa củ khoai cũng ko có... Cầm tương đối. Do vậy nên, lúc nào người ta cũng ưu tiên lo đến cái ăn, cái mặc, hi hữu có ai dám mơ màng đến thú ăn chơi.
Cây mai vàng được trồng với cách đấy thì sự chết sống ra sao đều phó mặc cho trời, ít người nào chịu bỏ công sức ra trông nom, tưới bón. Chỉ đến ngày rằm tháng Chạp - còn nửa tháng nửa tới tết, người ta mới vội vã ra chỗ trồng mai để làm việc trẩy lá cho cây mai trổ hoa đúng vào dịp tết.
đến ngày cận tết, người ta lại ra vườn chọn những cành mai sai hoa lớn nụ, cắt về cắm vào lộc bình rồi đặt lên bàn thờ bác bỏ cúng. Còn cây mai nào đẹp đẽ được bứng gốc cho vào chậu đặt cạnh bàn vẳng thiên hoặc đem vào phòng khách bác tết. Sau tết, họ lại đem những cây mai này về nơi cũ trồng lại...
Thế nhưng, bên cạnh phần đông người nghèo lại có thiểu số những người dư ăn thừa để, những vị hưu quan, và cả những lão nông ko còn sức khỏe để đảm nhiệm công việc đồng áng nặng nhọc, thì họ lại có nhiều thời giờ rảnh rang mua đến thú điền viên là chơi kiểng cổ, để di dưỡng tinh thần.
Chơi kiểng cổ là thú vui tao nhã, lành mạnh hợp với thị hiếu người cao tuổi. Ví như trước sân nhà có bày ra năm ba cây kiểng cổ, lại do tay mình uốn sửa nên dáng nên hình thì còn gì ham thích hơn.
Do cây mai có thân gỗ, cành nhánh mềm mại dễ uốn, lại sống lâu năm không thua gì tùng, bách, kim quýt, sơn liễu, cần thăng... Nên dưới tài nghệ uốn sửa điêu luyện của người xưa dễ trở nên cây kiểng cổ trị giá.
Ngày xưa, đúng ra là trong khoảng sáu bảy thập niên trở về trước, tổ sư ta chưa hề biết đến nghệ thuật cắt tỉa, tháp ghép mà chỉ biết việc uốn sửa cây kiểng theo các thế đã định với mục tiêu là ngầm ký thác tâm sự hoài vọng sâu xa của mình vào đó.
Việc sửa cành uốn thế cho cây mai tốn cực nhiều công cu li khó nhọc, không thể làm nôn nóng trong một sáng một chiều mà thành, mà đòi hỏi người trồng phải có đức kiên nhẫn, nay uốn cành này, mai lại sửa cành khác... Có khi cây mai đã già mà tác phẩm vẫn chưa hoàn thành!
Thế cây ra sao thì khuôn mẫu đã có sẵn, nhưng trị giá của việc uốn sửa cao thấp, đẹp xấu ra sao là tùy thuộc vào khả năng thông minh của mỗi người.
Các thế cơ bản của cây kiểng
Được biết, có năm thế căn bản của cây kiểng xưa mà nghệ nhân cây kiểng thường theo đấy mà uốn sửa:
- Thế trực: Cây mọc thẳng đứng biểu tượng hình ảnh một người anh hùng, đầu đội trời chân đạp đất, ý chí quật cường, không còn tự tin, tự lập, không chịu khom lưng quỵ luỵ nhờ vả một người nào.
- Thế cận trực: Cây kiểng có thân thẳng, dáng khá nghiêng về một phía, nhưng phần ngọn của nó vẫn hướng thẳng lên trời. Hình ảnh này biểu trưng cho người có ý chí kiên cường, dù gặp nghịch cảnh vẫn ko chịu khuất phục.
- Thế hoành: Cây mai kiểng có thân thẳng, dáng bị nghiêng hơn thế cận trực một tẹo, nhưng phần ngọn của nó thì uốn ngả về phía gốc (hồi đầu). Hình ảnh này biểu tượng người có đa dạng nghị lực và can đảm, dù cuộc sống bị rộng rãi phong ba bão táp vùi dập, nhưng vẫn phấn đấu vươn lên mà sống.
- Thế ngọa: Ngọa có nghĩa là nằm. Thế cây mai kiểng uốn nằm ngang trên mặt chậu như bị gió to bão to xô ngã, nhưng phần đầu ngọn vẫn uốn theo thế hồi đầu (quay về phía gốc). Đây là hình ảnh của người anh hùng mạt vận. Người có thực tài mà nhớ tiếc là không gặp vận may, chứa đầu lên không nổi nhưng vẫn ko chịu đầu hàng căn số, vẫn có ý chí quật khởi.
- Thế huyền nhai: Đây là thế thác đổ. Thân cây mai được uốn cong và ngã xuống theo chiều ngọn thác trong khoảng trên cao đổ xuống vực sâu. Phần ngọn cây uốn ngược lên cao. Hình ảnh này nói lên căn số của một người có tài, có chí nhưng cuộc sống lại toàn gặp những chuyện không may, nhưng vẫn nỗ lực cố gắng...
Dựa vào năm thế cơ bản biểu lộ trên, các nghệ nhân hoa kiểng xưa với lòng ham cao độ đã có sáng ý tạo ra phổ thông thế phụ cũng gây được ấn tượng mạnh cho người thưởng lãm, như:
- Thế Trực quân tử: Dáng cây giống thế Trực: Thân mọc thẳng, các cành uốn vị trí nằm ngang. Cành dưới dài hơn cành trên để tạo tán hình chóp. Cây kiểng mang ý nghĩa người có phẩm hạnh tốt, có ý chí bất khuất, biết sống vì mọi người.
- Thế Nhất trụ kình thiên: Dáng cây giống thế Trực: Cây tạo gốc to, thân to, cành lớn, ngọn thẳng đứng lên trời, bộ rễ mọc khí sinh lan tỏa trên mặt chậu tạo thế vững cho cây. Cây kiểng mang ý nghĩa người có chí khí ngang tàng, chỉ muốn vẫy vùng dọc ngang trời bể để mưu cầu việc to, bất chấp mọi hiểm nguy.
- Thế Bạt phong hồi đầu: Dáng cây giống thế Cận trực: Thân mọc nghiêng về một phía như bị cuồng phong xô nghiêng, ngọn cây trở đầu lại phía gốc (hồi đầu) như cố gắng sức mình chống chọi lại, cố gượng dậy chứ ko thuận tiện chịu ngã đổ. Các cành phía gốc cũng trở đầu như ngọn cây tỏ ý không chịu khuất phục. Cây tượng trưng cho người có đức tính tự lập, tự cường, ko dễ chịu qua đời phục trước mọi nghịch cảnh.
- Thế quần cư tam sơn: Ba cây mai được trồng chung một chậu sao cho cây cao lớn đứng giữa, hai cây nhỏ và thấp hơn ở vị trí cặp 2 bên, trồng như ba ngọn núi nằm sắp nhau. Ngụ ý kể lên cái thế “hợp quần tạo sức mạnh”. Tượng trưng sức mạnh kết đoàn của phổ thông người có cùng chung chí hướng và sẵn sàng chung lưng đấu cật với nhau chống lại quân thù.
- Thế Mẫu tử: Chọn cây mai có song đường, một chính một phụ. Thân chính biểu trưng cho người mẹ thì cao lớn, phía ngọn uốn ngả trùm lên ngọn thân phụ - biểu tượng cho người con như có ý đùm bọc, chở che. Thân phụ nhỏ và thấp, ngọn uốn ngả về phía thân chính có ý làm nũng mong được che chở. Hàm ý đề cập lên tình mẹ con (hay tình cha con) thiêng liêng cao cả và bạt tử hợp với đạo lý làm người.
=== > Xem thêm: Top 3 điểm thu mua mai vàng giá tốt nhất hiện nay
- Thế Nhân lễ nghĩa trí tín: Cây mai kiểng trong chậu chỉ có một thân thì uốn theo thế Trực: Thân to mọc thẳng, chỉ có năm nhánh tạo tán hình chóp, mỗi nhánh biểu tượng cho một đức tính tốt trong đạo làm người. Giả dụ chọn được cây mai có hai thân một chính, một phụ thì uốn các thân giống như ở thế Mẫu tử. Có điều khác là trên thân lớn chỉ chừa ba cành, còn thân phụ chừa 2 cành. Mỗi cành như vậy mang một tên: Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Tín. Ẩn ý cây kiểng này đề cao năm đức tính tốt (ngũ thường) cũng nằm trong đạo làm người.
- Thế Mai nữ: Cây mai kiểng có nhuyễn thể mại, các cành nhỏ được uốn sửa có nét ẻo lả, thanh thản. Cây mang hình ảnh của người con gái đoan trang, duyên dáng với dáng đứng khép nép, e ấp rụt rè dễ mến của người con gái phương Đông.
Kiểng thế khái quát được trồng trong chậu kiểng chu đáo và bác bày theo từng bộ ở nơi đắc địa nhất trước sân nhà gây lộn chú ý của mọi người.
Thường một bộ kiểng thế có hai cây, hoặc ba cây, bốn cây, nhưng bộ 2 cây được coi là thông dụng nhất.
Một bộ kiểng thế 2 cây thì đòi hỏi cả hai cây đều có thế uốn sửa với nhau và đặt đối xứng nhau. Tỉ dụ bên phải đặt cây thế Mẫu tử (từ thân tới cành nhánh đều uốn sửa giống nhau).
Còn bộ kiểng thế đối xứng nhau ko bắt yêu cầu uốn sửa giống nha, mà một vài phần nào ấy của 2 cây như thân, cành, ngọn... Được uốn sửa đối xứng với nhau.
Ví dụ: Long đi chung với Phụng, Long thăng đi chung với Long giáng, hoặc Tam cương đi chung với Ngũ thường... Từng cặp kiểng thế đó đặt chung với nhau theo bộ vừa đẹp vừa mang ý nghĩa thú vị.
* Việc chăm sóc: Ngày xưa, chỉ những người trồng mai kiểng thế mới bỏ ra đa dạng công chăm nom, tưới bón cho cây hoa mai bến tre của mình. Một là do họ là những người nhàn rỗi, hằng ngày không phải lo tới chuyện “cơm áo gạo tiền”. Mai là những cây kiểng quí đã mang tới thú giải trí lành mạnh cho họ. Vì vậy, hằng ngày họ mới chịu khó tưới nước bắt sâu...
trái lại, cây mai trồng với mục đích chờ tới tết cắt cành lấy hoa chưng cúng thì toàn bộ suốt năm không được người trồng bỏ công trông nom tưới bón. Một là phần đông họ là những người nghèo, ngày nào cũng phải đầu tắt mặt tối với trăm công nghìn việc nặng nhọc từ sáng tờ mờ đến tối mò để kiếm tìm cái ăn, cái mặc mà vẫn bị thiếu trước hụt sau! Mai - theo ý kiến của họ - ko phải là cây lương thực, nó không hề là thứ hàng hóa có thể mua bán được (như thời nay) nên tuy quí nhưng đành phải bỏ mặc... Ví như tết đến, ra vườn có cây nào sai hoa, nở đúng tết thì cắt lấy cành vào bác bỏ còn cả vườn ko có cây nào ra hoa đúng tết thì... Chịu thương chịu khó qua vườn hàng xóm xin đôi cành về chưng cúng cũng được...
Trồng mai không tốn công tưới nước mà bón phân cũng không. Điều này ko có nghĩa là người xưa ko biết về phương pháp trồng mai, mà là do họ quá bận bịu với chuyện cơm áo, ngay việc nuôi con chó giữ nhà, nuôi con gà lấy rứng tới bữa họ cũng cho ăn tí chút cầm chừng. Từ xưa đã có câu tục ngữ: “Cơm đâu cho no bụng chó, lúa đâu cho vừa diều gà”, nên phân chuồng nếu như có dư thì họ cũng dành cho việc bón lúa, bón khoai,... Lo kiếm cái ăn trước mắt đã!